Cà cuống: Không chỉ là vị thuốc quý trong y học còn là món ăn độc đáo Cà cuống: Không chỉ là vị thuốc quý trong y học còn là món ăn độc đáo

Cà cuống, một loại côn trùng phổ biến trên khắp nước Việt Nam, không chỉ là nguồn thực phẩm dinh dưỡng mà còn được dân gian sử dụng như một vị thuốc quý để điều trị các bệnh lý khác nhau. Được biết đến với các tác dụng như bổ thận, lợi tiêu hóa, và cải thiện tình trạng yếu sinh lý, Cà cuống đã thu hút sự quan tâm của nhiều người.

Hình ảnh con Cà cuống

Hãy cùng chúng tôi, các Giảng viên tại Trường Cao đẳng Y Dược Pasteur, khám phá thêm về đặc điểm, tác dụng và cách sử dụng của loại dược liệu này.

1. Đặc điểm chung về loài Cà cuống

Tên gọi khác: Long sắt, Sâu quế, Đà cuống.

Tên khoa học: Belostoma indica Vitalis – Họ Chân bơi (Belostomatidae).

Ở Việt Nam Cà cuống đã được ghi vào Sách Đỏ Quốc gia nên có biện pháp bảo vệ và gây nuôi phát triển.

1.1 Mô tả con vật:

Giảng viên Cao đẳng Dược TPHCM cho biết: Cà cuống là một loài côn trùng, khi còn non, chúng có hình dạng tương tự con gián. Chúng thường sống dưới nước vào ban ngày và bay lên khỏi mặt đất để săn mồi vào ban đêm.

Cà cuống có mình lá, dẹt, dài 7 – 8 cm, rộng 2.5 – 3 cm, màu nâu xám pha vàng nhạt có nhiều vạch đen trên thân.

Cà cuống có đầu hình tam giác với đôi mắt tròn và lớn, còn miệng là một ngòi nhọn dùng để hút thức ăn. Ngực của chúng dài khoảng một phần ba chiều dài cơ thể, bao gồm 6 chân dài, mạnh mẽ, được chia thành đốt và có móng sắc nhọn. Hai chân phía trước được sử dụng để vỗ và giữ mồi, trong khi hai chân giữa và sau giúp chúng bơi và lội dưới nước.

Bụng của Cà cuống có màu vàng nhạt và được phủ bởi lông mịn. Phía trên, chúng có một bộ cánh mỏng, vừa mềm vừa cứng.

Trứng của Cà cuống có hình dạng bầu dục, có kích thước khoảng 3,5 mm và màu trắng mờ.

Khi mở bụng của Cà cuống, bạn có thể thấy một bộ máy tiêu hóa dài khoảng 45 cm, bao gồm:

Một ống đầu nhỏ gọi là cuống họng.

Đầu dưới phình to chứa nước.

Gần bên dưới bầu chứa nước này, có hai ngòi nhọn mà Cà cuống có thể thò ra để thụt vào thức ăn. Nếu bạn rút mạnh ngòi này, toàn bộ bộ tiêu hóa có thể bị trượt ra ngoài.

Ở các con đực, phía dưới ngực có hai túi nhỏ và dài được gọi là bọng Cà cuống. Mỗi bọng có kích thước từ 2 đến 3 cm, rộng từ 2 đến 3 mm, màu trắng, và chứa một chất lỏng thơm, đó chính là tinh dầu Cà cuống. Chỉ các con đực mới có tuyến này phát triển.

Tinh dầu Cà cuống là một loại vũ khí dùng để tấn công mồi, xua đuổi địch và thu hút con cái để giao phối. Đây là một loài côn trùng rất hấp dẫn và thường tấn công và hút máu các con vật khác như tôm, tép, cá con, và dế.

Mùa sinh sản của chúng thường rơi vào khoảng từ tháng 5 đến tháng 8 theo lịch dương.

1.2. Phân bố và thu hoạch

Loài động vật này thường được tìm thấy ở các khu vực xa phương như Liên bang Nga và các vùng nhiệt đới từ Ấn Độ đến Australia..

Ở Việt Nam, hầu hết các tỉnh từ Bắc vào Nam Cà cuống đều có, nhưng nhiều nhất ở khu vực miền Bắc. Chúng thường sinh sống ở ruộng nước, hồ ao, lạch ngòi… Tuy nhiên, hiện nay, môi trường sống của loài côn trùng này đang bị ảnh hưởng bởi ô nhiễm môi trường, sử dụng không kiểm soát thuốc trừ sâu và phân bón hóa học, dẫn đến việc Cà cuống trở nên hiếm hoi và có nguy cơ bị đe dọa tuyệt chủng.

Khi sống dưới nước, Cà cuống thường bám vào cây cỏ, đầu chúc xuống dưới nước, và đuôi chổng lên trên mặt nước để hít thở. Chúng sử dụng phần đuôi này để lấy không khí cần thiết cho quá trình hô hấp và bơi lội. Trong tư thế này, Cà cuống cũng chờ đợi để săn mồi

Mùa sinh sản của chúng thường rơi vào khoảng tháng 5 đến tháng 8 theo lịch dương. Cách đẻ trứng của chúng tương tự như ốc sên, chúng đẻ trứng trong túi bao quanh cây cỏ hoặc cỏ nằm sát trên mặt nước. Thời gian phát triển của trứng từ khi nở đến khi trưởng thành kéo dài hơn một tháng.

Cà cuống rất thích sáng, vì vậy ban đêm, chúng thường di chuyển đến những vị trí có ánh sáng điện. Chúng đã được ghi vào Sách Đỏ Quốc gia để bảo vệ và khuyến khích việc nuôi dưỡng chúng.

Cà cuống là loại côn trùng đã được ghi vào Sách đỏ quốc gia

2. Bộ phận dùng làm thuốc – Thu hoạch, chế biến

– Bộ phận sử dụng làm thuốc là thịt, trứng và tinh dầu:

+ Thịt và trứng: Loại côn trùng này thường được thu hoạch trong khoảng từ tháng 4 đến tháng 9. Sau khi bắt được Cà cuống, ta loại bỏ cánh và sau đó thường sử dụng thịt và trứng tươi sống hoặc hấp chín. Thịt và trứng sau đó được băm nhỏ và sử dụng như gia vị đặc biệt cho món nước chấm bánh cuốn và nước dùng bún thang. Phần này chứa protein với hàm lượng khá cao, lipid và các loại vitamin.

+ Tinh dầu: Tinh dầu được lấy từ con Cà cuống đực, có dạng chất lỏng trong suốt và có mùi thơm đặc trưng. Quá trình lấy tinh dầu được thực hiện như sau:

. Úp bụng của Cà cuống để phía lưng nằm phía trên.

. Sử dụng đầu nhọn của que tre hoặc lưỡi dao để rạch một đường ngang ngay giữa đôi chân thứ 3.

. Gập bụng của Cà cuống để thấy hai túi tinh dầu.

. Dùng kẹp để gắp và rút túi tinh dầu ra, cần thực hiện một cách nhẹ nhàng để tránh làm rách túi.

. Chỉ cần nhẹ nhàng chích túi để cho tinh dầu chảy hết vào lọ khô, sạch và đậy kín.

Tùy thuộc vào kích thước của con Cà cuống, lượng tinh dầu có thể nhiều hoặc ít.

Trung bình, một con Cà cuống đực có thể cho ra khoảng 0.02 ml tinh dầu, với 1.000 con đực có thể thu được khoảng 20 ml tinh dầu.

Cà Cuống thường được thu bắt vào khoảng từ tháng 4 đến tháng 9

* Bảo quản tinh dầu: Để bảo quản tinh dầu Cà cuống trong thời gian dài, nó nên được đặt trong lọ có nút mài. Điều này cần thiết vì tinh dầu dễ bay hơi khi tiếp xúc với không khí.

Tinh dầu Cà cuống là chất lỏng trong như nước lọc, mùi thơm ngào ngạt đặc trưng

3. Thành phần hóa học

Các phần khác nhau của Cà cuống chứa các thành phần hóa học riêng biệt:

Thịt và trứng: Chứa hàm lượng cao protein, lipid, và các loại vitamin khác nhau.

Tinh dầu: Chứa một chất thơm được xác định là Hexanol acetate, mang mùi thơm đặc trưng.

Hiện nay, ngoài tinh dầu tự nhiên, đã có các tinh dầu Cà cuống được tổng hợp nhân tạo. Tuy nhiên, mùi vị của chúng không hoàn toàn giống với tinh dầu Cà cuống tự nhiên.

4. Tác dụng dược lý

*Theo Y học hiện đại: Theo các thử nghiệm y khoa hiện đại, tinh dầu Cà cuống được xem là một chất kích thích thần kinh khi sử dụng ở liều thấp. Nó có khả năng gây hưng phấn và có thể tăng cường khả năng sinh dục ở mức độ nhẹ. Ứng dụng này đã được áp dụng trong một số trường hợp điều trị tình trạng yếu sinh lý ở nam giới.

*Theo Y học cổ truyền: Theo y học cổ truyền, Cà cuống được mô tả có vị ngọt, cay, tính bình, và không độc. Cà cuống được sử dụng để điều chế các loại thuốc hoặc ngâm rượu, và có tác dụng bổ thận, tráng dương, và lợi tiêu hóa theo truyền thống y học cổ truyền.

Vị thuốc bổ dưỡng rất độc đáo được ưa chuộng ở nhiều địa phương

5. Công dụng – Cách dùng Cà cuống

Cà cuống, sau khi lấy tinh dầu, đã được sáng tạo thành nhiều món ăn ngon từ thời xa xưa. Cách sử dụng loài côn trùng này thay đổi tùy theo vùng miền. Cà cuống thường được biến thành những món ăn bài thuốc – một nguồn thực phẩm bổ dưỡng cho con người.

Ở Trung Quốc: Người ta thường ăn Cà cuống bằng cách luộc chúng với một ít muối ở Quảng Châu hoặc xào trong dầu mè ở Bắc Kinh.

Ở Singapore: Cà cuống thường được sử dụng để tạo thành món ăn “fwai fa shim,” một món ăn rất được ưa chuộng.

Ở Thái Lan: Cà cuống thường được làm sạch bằng cách loại bỏ phần cánh và các bộ phận xơ cứng. Sau đó, chúng được trộn với hành, ớt, đường, kiệu, nước chanh và nước mắm để tạo thành một bột nhão có tên gọi “nam prik mangda.” Thường được dùng để ăn trực tiếp với cơm hoặc rau luộc.

Ở Việt Nam: Cà cuống có thể được sử dụng bằng cách loại bỏ chân, cánh, và đuôi phụ, sau đó hấp chúng trong một cái chõ hoặc nướng trên lò than để ăn. Một cách khác là người ta có thể chế biến chúng nguyên con bằng cách thái nhỏ hoặc xào với mỡ để ăn ngay, hoặc ướp muối để bảo quản. Cà cuống cái không có bọng tinh dầu thơm nên thường chỉ ăn trứng hoặc rang, chiên.

Tinh dầu Cà cuống: Tinh dầu Cà cuống là một gia vị quý giá được pha chế vào nước mắm, không thể thiếu trong các món ăn truyền thống như bún chả, bún thang, chả cá, bánh cuốn. Chính tinh dầu này tạo nên hương vị đặc trưng của nghệ thuật ẩm thực truyền thống Hà Nội.

6. Những lưu ý khi sử dụng

– Tinh dầu Cà cuống, mặc dù có tác dụng dược lý rất tốt, nhưng nên sử dụng cẩn thận, vì sử dụng quá liều có thể gây ngộ độc. Trong trường hợp dùng ở liều nhỏ, nó có thể kích thích thần kinh và gây hưng phấn cơ quan sinh dục, nhưng ở liều cao có thể gây ngộ độc.

– Nhân dân thường sử dụng dầu Cà cuống ở liều rất nhỏ khi ăn thức phẩm có nhiều mỡ hoặc thịt, chẳng hạn như bánh cuốn và bún thang.

Như vậy qua thông tin trên ta thấy, Cà cuống là một vị thuốc cổ truyền đã được sử dụng trong dân gian từ rất lâu. Nhờ có nhiều tác dụng quý, dược liệu này thường được dùng trong các bài thuốc chữa bệnh và trong cuộc sống hàng ngày. Trong y học, Cà cuống có nhiều tác dụng quý đối với cơ thể, có vị ngọt, tính bình, và không độc nên nó được sử dụng để điều chế thuốc bổ thận, tráng dương, và trong điều trị một số bệnh liên quan đến hệ tiêu hoá.

Bên cạnh đó, trong thịt và trứng của loài côn trùng này chứa hàm lượng cao protein, lipid, và rất nhiều loại vitamin khác nhau. Đây là những dưỡng chất quan trọng, giúp bồi bổ và phục hồi sức khỏe. Tinh dầu Cà cuống chứa hợp chất hexanol acetate, có khả năng kích thích thần kinh, tạo cảm giác hưng phấn và tăng cường khả năng tình dục khi dùng ở liều lượng thích hợp.

Tuy nhiên, theo cho biết của Giảng viên Trường Cao đẳng Dược Hà Nội: để đảm bảo an toàn và hưởng được toàn bộ lợi ích của vị thuốc đối với sức khỏe, nên tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc chuyên gia y tế để kiểm soát rủi ro và tránh những tác dụng phụ không mong muốn../.

Thông tin tổng hợp từ DsCKI. Nguyễn Quốc Trung